Birnin Timbuktu mai cike da tarihi na kasar Mali, wanda aka san shi da dimbin tarihi na ilimi, yana dauke da ragowar daya daga cikin cibiyoyin ilimi na farko a duniya, wato Jami’ar Sankore. An kafa ta a cikin shekarar 1200s AD, wannan jami’a ta kasance fitilar ilimi, tana da tarin rubuce-rubuce. Wadannan rubuce-rubucen da aka fi rubuta a cikin Ajami (Rubutu na haraffan larabci), tsarin rubutu da ke amfani da rubutun Larabci don rubuta harsunan Afirka, inda Hausa ta kasance babban misali, hakan ya zama shaida ga dimbin al’adun ilimi na yankin Afrika.
Yayin da ƙarni suka ci gaba, daga shekarar 1300s zuwa 1800s AD, Timbuktu ta fuskanci canje-canje, a wasu lokuta, mulkin mallaka na Turawa da Yammacin Asiya. Wannan lokacin ya nuna alamar juyi don adana rubuce-rubucen. Ma’aikatan Mali na wannan ilimin, suna sane da yuwuwar halaka ko kwace daga mahara na kasashen waje – makoma da ta sami sauran rubuce-rubuce a fadin nahiyar Afirka, musamman a Kemet (tsohuwar Misira) – sun dauki kwakkwaran mataki don kiyaye al’adun su. Sun ɓoye waɗannan takardu masu kima a wurare daban-daban na ɓoye, waɗanda suka haɗa da ginshiƙai, ɗakuna, da rumbun ƙasa, ta yadda za su kare su daga lahani.
Daga cikin abubuwan da aka boye akwai rubuce-rubucen da suka shafi ɗimbin ilimi, gami da manyan ayyuka kan lissafi da ilmin taurari. Waɗannan takaddun suna da mahimmanci wajen fahimtar zurfin tarihi na bincike na lissafi da kimiyya a Afirka, tun kafin tasirin turawan mulkin mallaka. Suna bayyana ƙwaƙƙwaran fahimtar ra’ayoyi masu rikitarwa kuma suna ba da gudummawa ga karyata tatsuniyar Afirka kafin mulkin mallaka ba tare da ci-gaba na neman ilimi ba.
A cikin ‘yan shekarun nan, sake gano har zuwa guda 700,000 na waɗannan rubuce-rubucen ya haskaka dawwamammen gado na guraben karatu na Afirka. Rubuce-rubucen Timbuktu, musamman wadanda ke da alaka da ilmin lissafi da ilmin taurari, sun nuna irin rawar da Afirka ke takawa a matsayin mai ba da gudummawa ga tarin ilmin duniya tun kafin zuwan Turawan mulkin mallaka. Wannan sake dawowar sha’awar tarihin basirar Afirka ba kawai yana haɓaka fahimtar mu na baya ba, amma kuma yana ƙarfafa sake nazarin matsayin nahiyar a tarihin kimiyya da ilimi.
