AREWA: Mutanen Ngizim ‘Ngizmawa, Ngezzim’

Mutanen Ngizim (Ngizmawa, Ngezzim) suna zaune a jihar Yobe, arewa maso gabashin Najeriya. Ya zuwa 1993, an kiyasta mutanen Ngizim 80,000. Kabilar dai tana zaune ne a Potiskum, birni mafi girma a jihar Yobe kuma asalin garin Ngizim ne, da kuma yankunan gabas da kudancin birnin. Al’ummar Ngizim sun taba zama a sassan jihohin Borno da Jigawa, amma tun daga lokacin suka rasa al’adunsu bayan sun hade su da wasu kabilu. Ngizim suna magana da yaren Chadic wanda ake kira Ngizim.

Kafin Jihadin Fulani na 1804, tarihin Ngizim yana da alaƙa da na Daular Bornu. A shekara ta 1472, lokacin da aka kafa babban birnin daular Bornu, Birni Ngazargamu, Ngizim ta samu suna a matsayin jarumai masu karfin gaske. Yayin da suke karfafa tasirinsu a kan sassan jihar Yobe ta zamani, babban birnin al’adunsu Potiskum ya zama cibiyar yanki. A farkon karni na 20, Ngizim suka yi wa Masarautar Fika tawaye, wadda hukumomin mulkin mallaka suka ba su ikon siyasa. Hafsan yankin na Biritaniya ya jagoranci dakarun yaki da Ngizim; Daga baya an kashe Mai Agudum, shugaban ‘yan tawayen. Ba a mai da masarautar Ngizim ba sai a shekarar 1993 lokacin da Mai Muhammadu Atiyaye ya zama gwamnan jihar. Shugaban Ngizim na yanzu, Mai Umaru Bubaram Ibn Wuriwa Bauya, a kwanan nan ne tsohon Gwamna Bukar Abba Ibrahim ya daga matsayin sarki mai daraja ta daya.

A cikin bayaninsa na “Tarihin shekaru goma sha biyu na farkon mulkin Mai Idris Alooma (1571-1583) na Imam Ahmad Ibn Furtua”, H. R. Palmer ya ba mu labarin kalmar Ngizim. “Akwai nau’i daban-daban na wannan sunan wanda ko da yake an bambanta su da alama suna nuna mutane iri ɗaya – N’gizim, N’gujam, N’gazar, N’Kazzar, N’gissam”. A wani bangare na bayanin, ya shaida mana cewa Mai Ali Ghaji Dunamani ne ya kafa Birni N’gazargamu a kimanin shekara ta 1462, wanda ya samu wurin daga “So” da ke zaune a yankin. “Sunan babban birnin kasar an rubuta shi daidai da N’gazargamu ko N’gasarkumu. Kashi na farko na kalmar yana nuna cewa mazauna yankin da suka gabata inda N’gazar ko N’gizim. Sashe na ƙarshe na kalmar “Gamu” ko “Kumu” daidai yake da sashin farko na kalmar “Gwombe” kuma yana nufin ko dai (i) sarki ko Sarki ko (ii) ruhin kakanni. Idan aka bi diddigin nassoshi masu tarwatsawa kan N’gizim, za a yi la’akari da girman yaduwarsu a yammacin Sudan. Akwai maganar N’gizim sai kuma kabilar N’gizim da ke yammacin daular da aka fi sani da Binawa. Binawa kuma ana kiransa da Mabani wanda ya tashi daga yankin Bursari a yammacin Birni Gazargamu zuwa Katagum.

Akwai maganganu daban-daban kan mutanen Ngizim a tarihin Kanem-Bornu tun a zamanin yakin basasar Kanem a 1396. Za a iya cewa Ngizim sun taka rawar gani wajen mayar da babban birnin daular daga Njimi zuwa N’ gazargamu. Magana H. R. Palmer:

“… wasu dangin Kayi (Zaghawa) sun zo yankin tafkin Fittri daga Wadai, amma a fili hakan ya faru bayan 1259 AD. Haɗin waɗannan sabbin dangin Kayi ne tare da mazauna yankin Fittri (wanda ake kira da sunan yankin Fittri). a cikin al’adar Ngizim) wacce ta haifar da wata kungiya ta siyasa ta daban wacce ta taso a yankin Fittri kimanin shekara ta 1350 bayan hijira kuma ake kiranta da Bulala”.

Daga wata majiya kuma, mun sami magana kan Ngizim kasancewar ɗaya daga cikin ƙungiyoyin farko da suka yi ƙaura daga Kanem:

“A bisa al’adar Bornu, Bade da ‘yan uwan ​​Ngizim na Potiskum – wadanda a yau sun hada da masarautar Bedde – su ne mutanen farko da suka yi hijira daga Kanem daura da arewacin tafkin Chadi, suka isa yankin Komadugu Yobe, a lokacin. Don haka ne har yanzu masu rinjaye a Borno suke”.

Ngizim yana daya daga cikin harsuna biyar na Chadic na jihar Yobe, sauran su ne Bade, Bole, Karekare, da Ngamo. Ngizim mamba ne na reshen yammacin Chadi, don haka yana da alaka da harshen Hausa, wanda ya zama yaren da ya mamaye duk arewacin Najeriya. ‘Yan uwan ​​Ngizim masu ilimin harshe su ne Bade, wanda ake magana a arewacin Potiskum a Masarautar Bade (Bedde), da Duwai, wanda ake magana a gabashin Gashua. Ba kamar wasu harsunan jihar Yobe ba, Ngizim yana da ɗan bambancin yare.

Sarkin gargajiya na mutanen Ngizim shine Mai Potiskum, wanda kujerarsa take a Potiskum. Kamar yadda akasarin sarakunan gargajiya a Arewacin Najeriya, Mai Potiskum kuma shi ne shugaban addinin Musulunci a cikin al’ummarsa.

Dangane da tarihinsu na baya-bayan nan, a lokacin Jihadin Fulani musamman a shekarar 1808, wata kungiyar N’gizim karkashin jagorancin Bauya ta bar Mugni sakamakon harin da ‘yan ta’addan Fulani Jihadi suka kai wa Birni N’gazargamu. Sun dauki hanyar kudu zuwa unguwar Kaisala. Da isowar Bauya da tawagarsa sun taimaka wa mazauna Kaisala wajen fatattakar wani hari da N’gazar (reshen Ngizim) na Daura (Dawura) suka kai musu. Bayan harin da aka kai wa Daura da mamaya, Bauya ya kafa nasa yankin ya kira “Pataskum” wanda Turawa suka lalata su zuwa “Potiskum”. Kalmar “Pataskum” jimla ce ta Ngizim ma’ana dajin “Skum” bishiyoyi. “Pata” ma’ana daji a yaren Ngizim kuma “Skum” wani nau’in bishiya ne da aka samu da yawa a yankin a lokacin da aka kafa garin Potiskum.

Magana:

“Rahoton Ethnologue: Ngizim”. www.ethnologue.com.

” Aikin Binciken Harshen Yobe”. www.humnet.ucla.edu.

Tarihin Sudan: Balaguron Borno na Idris Alauma (1564–1576), shafi na 122 da 155.

Project, Joshua. “Ngizim, Ngizmawa in Nigeria”. joshuaproject.net. An dawo da 27 Agusta 2022.

Palmer, H. R. Memoirs na Sudan. p. 32.

“Yobe Ngizims da al’adun su”. Nigeria Tribune. Najeriya. 20 ga Yuli, 2007.