Don fahimtar Najeriya kuna buƙatar sanin tarihi domin yi bayyanin siyasa.
Lokacin da Turawan Ingila suka isa yankin da ya zama Arewacin Najeriya, kasashe biyu ne ke mulkin Arewa wadanda mafi yawanci Fulani ne, sai kuma Hausawa ’yan asalin kasar, wadanda a kullum Fulani suke kai wa Masarautar Hausa hari. Yana cin nasara bisa dabi’a. Bature don ya daidaita ya taimaki Hausawa da taimakonsu suka fuskanci Fulani.
Fahimtar fulani ya kai ga sabon ubangidansu turawan ingila, a bisa sabon hali nasu da suka samu na yarda Ubangidam su Lugard ya mayar da kowane sarki a kowane gari a arewacin kasar Bafulatani, ba da gangan ba ya mayarwa Fulani mulki. (Ina mamakin ko a nan ne kalmar “abin da kawai Najeriya ta fahimta shine yaki” ya samo asali).
Sannan a shekarar 1914 bisa dalilai na kudi Turawan mulkin mallaka na Ingila suka hade yankin Arewacin Najeriya da na Kudancin kasar, a yanzu wadannan yankuna biyu ne mabambanta, domin yankin kudu ba yankin da aka mamaye ba, yanki ne na dimokuradiyya na kasashe da dama da aka cigaba a kai. dubban shekaru na ciniki da ƙasashen waje (masu kariyar kudanci sun amince da su don kare ciniki) kuma galibin mabiya addinin Yahudiya Kirista ne kuma ta kowace fuska ta fi arewa cigaba a kowane fanni; ilimi, yanayin rayuwa da dai sauransu.
Bayan hadewar an samu bukatuwa sosai a arewa na samar da ayyukan yi da gaske ’yan kudu ne kawai za su iya yi don cigaban kasa kamar layin dogo, ilimi da sauransu.
Don haka aka tura su arewa, amma duk da haka su ’yan kasashen waje ne kuma ba za su iya shiga ba, a fahimta ta zurfafa tunani sun lullube kansu kamar yadda ’yan Arewa suka ji ’yan Kudu suna yaba matsayinsu na zamantakewa a kansu kuma ’yan Kudu ba za su taba shiga cikin zamantakewar tsarin siyasa kamar yadda ba a tsara shi don yin haka ba.
Yanzu Turawan Ingila sun bar bayan samun ‘yancin kai Fulani naci gaba da mamayewa kamar yadda ake samu ta hanyar siyasa.
Don yin bayani dalla-dalla dole ne mutum ya karanta: Tarihin Arewacin Najeriya a cikin Rahoton Kotun Justice G.C.M Onyiuke 1966.
Shekaru dari kafin zuwan mulkin Birtaniya a Najeriya, Fulani ne suka samar da masu mulki a mafi yawan Arewacin Najeriya.
Babban abin lura shi ne Masarautar Bornu da ke arewa/gabas wadda Kanuri ke zaune. Abin da muka sani a yanzu da lardunan Sokoto, Gwandu, Katsina, Kano, Zariya, Bauchi, Adamawa, Plateau da Niger sun fada karkashin mabambantan ra’ayi da tasirin sarakunan Fulani.
Arewacin Najeriya ba ta kasance mara komai ba ballantana tarihi. Ba mu ba da shawarar yin zurfafa cikin tsohon tarihi ba. Wannan ba aikin motsa jiki bane mai amfani anan. Ya isa a ce faɗaɗawar Birtaniyya ta haɗu da kafuwar jihohin Hausa a matakai daban-daban na cigaba da wadata.
Sun kasance a wannan mataki guda 14 na Hausawa da suka hada da, Darua, Kano, Zaria, Gobir, Katsina, Rono da Biram (Bakwai Hausawa ko halastattun jihohi 7); Zamfara, Kebbi, Nupe, Gbagyi, Gauri, Ilorin (Yarabawa) da kuma Kwararafa ( banza Bakwai ko farkon bakwai wadanda suka ci gaba zuwa kudu da yammacin kungiyar ta asali). Kowace jiha tana da nata al’adu da tatsuniyoyi na asali kuma a matakai daban-daban sun rungumi addinin Musulunci ko kuma suka shiga cikinta. Da an ce ba daidai ba ne a yi maganar wadannan jahohin Hausawa kamar kabila daya ne. Mutane ne da suka yi magana da harshen Hausa kuma suka rungumi salon sutura da rayuwar Hausawa gaba xaya.
Lokacin da karni na 19 ya bude, Fulani sun bayyana cewa sune suka fi yawa a Sudan. Bafulatani sunan Hausawa ne ga mutanen da suke kiran kansu Fulbe. Su kansu sun banbanta tsakanin Fulanin Shanu da Fulanin Gari; Ƙarshen sun haɗa da iyalai masu daraja irin su Torobe. Asalin wadannan mutane bai kai karara ba. Wani abin da ya fi tabbatar da haka shi ne, a karni na 16, an samu ci gaba da yunkurin wadancan Fulani daga yankin da ake kira Senegal zuwa gabas ta hanyar Messina da kuma jihohin Hausa zuwa Chadi da Adamawa da sauransu.
Daga bangaren Fulani manya manyan malaman addini na karni na 18 da na 19 sun zo kasar Sudan domin kaddamar da wani yunkuri na addini wanda kamar yadda ya saba faruwa a Musulunci, ya shiga yakin siyasa. Mu a nan mun damu da harkar addini da ta shafi Arewacin Najeriya.
Usman Dan Fodio wanda aka fi sani da Shehu ko Sheikh, haifaffen fulani ne a kasar Hausa ta Gobir kimanin shekara ta 1750. Ya taso tare da dan uwansa Abdullahi a matsayin musulmi mai tsauri, bayan ya yi karatu na wasu shekaru a Agades ya ji ana kiran sa da ya sadaukar da rayuwarsa. rayuwarsa don koyar da bangaskiya. Bayan ya dawo daga Agades, Dan Fodio ya zama malami ga ’ya’yan Sarkin Gobir guda biyu a garin Alkaluwa. Daya daga cikin wadannan shi ne Yunfa wanda daga baya ya ci sarauta.
A cikin tsaka mai wuya kafin hawan sa Dan Fodio ya ga ya zama dole ya janye daga Alkaluwa inda ya ba da dalilinsa koma baya ga ayyukan maguzanci da kotu ta yi kan kiyayyar da ake nunawa musulmi. Lokacin da Yunfa ya zama sarki a ƙarshe, ya gyara tsohon malaminsa kuma ya ƙarfafa shi ya ci gaba da wa’azin da ya ke yi. Dan Fodio ba da jimawa ba ya yi karo da sabon sarki kuma a cikin 1804 aka kori jirgin. Sai wata ƙungiya ta taru a wurinsa, ta yi nasara a kan sarki, ta naɗa Dan Fodio, (wanda a yanzu shugabansu) Sarkin Musulmi Amirul Muminin yake, wanda har ya zuwa yanzu Sarkin Musulmin ya nada shi. Wani yunkuri ya barke a duk fadin yankin wanda daga baya ya zama Arewacin Najeriya.
Layin da aka raba bai kai tsakanin Fulani da Hausawa ba sai fulanin da suka samar da kuzari da kishin addini a fili. A ko’ina mabiya Shehu, nadawa ko nadawa, sun karbi tutoci daga hannunsa. Sun yi kira ga muminai da su kori tsohuwar Hausawa ko kuma kamar yadda ake kiransu daular Habe sannan su kafa kansu a matsayin masu mulki a Sakkwato wadda ta zama wurin mulkin Fulani a 1810. Ba wai kawai aka sami wannan sauyi a cikin tsohuwar masarautun Hausawa amma a yunkurin da ake yi, shugabannin Fulani sun ingiza iyakokin Musulunci zuwa kudu, inda suka hada da mabanbantan kabilu da dama.
Kamar yadda aka nuna a baya yunkurin farfado da addini ya rikide zuwa yakin neman zabe na siyasa. Don haka dan Shehu, Bello, wanda ya gaje shi ya fi sha’awar aikin soja da na siyasa na farfado da addini fiye da yada imani.
Rubuce-rubucen cin nasarar Fulani yana da wasu muhimman abubuwan da suka keɓance. Tsohuwar masarautar Kanuri ta Bornu mai babban birninta kusa da tafkin Chadi kuma ita kanta musulmi ta kori Fulani mamaya. Wannan bawan Allah mai tsarki El-Kanemi ya caccaki Shehu Usman Dan Fodio da cewa ya mayar da yakin addini yaki da cin galaba a kan mabiya addinin sa.
El-Kanemi ya yarda da cewa wasu daga cikin hakimansa sun sake komawa cikin arna, cewa alkalai ko alkalan musulmi a wasu lokuta suna karbar cin hanci da rashawa kuma mata kan bayyana; amma ya ce wannan bai isa ya uzuri yaki ba. Wannan adawar ta Bornu, kamar yadda za mu ga idan muka yi la’akari da salo da kuma yadda aka yi ta’asar da aka yi a cikin shirin 1966, da alama ta sake bayyana kanta a shekarar 1966. Bello a wajen kare matakin da ubansa ya dauka ya fi dacewa a kasa. na proselytism. Yace:
@Dalili na biyu kuma na Jihadin mu shine arna ne, mutanen Hausawa. Wani dalili na yakin shi ne, mun nemi taimakon gaskiya a kan karya da karfafa Musulunci. Domin a yi yaƙi da arna tun farko, idan mutum yana da iko ya zama wajibi. Don haka ma wajibi ne a yi yaƙi da arna waɗanda suka musulunta kuma daga baya suka koma arna, idan mutum yana da iko. A gaskiya a farkon wannan lamari mun bayyana cewa sarakunan Hausawa da jama’arsu da mala’ikunsu miyagu ne”.
A farkon karnin da muke ciki, gwamnatin Burtaniya ta bulla a Arewacin Najeriya. Sun kafa takensu akan cin nasara. Sir Frederick Lugard, gwamnan Biritaniya na farko a Arewacin Najeriya ya tabbatar a daya daga cikin rahotanninsa na farko kamar haka:- “Fulani na rike da mulkinsu ne ta hanyar cin galaba. Ni kaina ba zan iya ganin wani zalunci ba a cikin canja wurin suzerainty don haka aka samu ga Birtaniya ta hanyar irin wannan haƙƙin mallaka. “
Bafullatani kamar sun yarda da ubangidansu ba tare da juriya ba. Bayanin hakan, a cewarsa, ya samo asali ne daga rashin tsaro na matsayin Fulani dangane da al’ummarsu da ba su yi wa Fulani biyayya ba a lokacin da suka yi arangama da Turawan mulkin mallaka.
Turawan mulkin mallaka da karfin tsiya suka karya martabar Fulani a arewa, amma ta hanyar murguda baki, suka dawo da wannan daukaka a karkashin tsarin mulkin kai tsaye. Da zarar fulani sun yarda da mulkin mallaka na Burtaniya, ’yan Birtaniyya sun gamsu da ba da damar ko da su goyi bayan da kuma karfafa ikon sarakunan Fulani a masarautu daban-daban.
An bar Sarkin Fulani ne a matsayin shugaban mulkin kasa, shugaban shari’a na kasa, shugaban addini, kuma a zahiri shugaban komai na masarautarsa. Ofisoshi a cikin gwamnatin ƙasa, a cikin ‘yan sanda na gwamnati, a cikin sashin shari’a, abin da aka cika da waɗanda aka nada na sarakuna. Wadannan wadanda aka nada a koda yaushe alakar sarki ne ko fadawansa. Addinin Musulunci ya rigaya ya rigaya ya rigaya ya mamaye kowane fanni na rayuwa a Emirates. Wannan al’umma ta zama ‘shagon da aka rufe’. Baƙi musamman waɗanda ba Musulmi ba, ba su da matsayi a cikin al’umma.
An yarda cewa a shekarar 1966 an samu ‘yan Gabas sama da miliyan biyu a Arewacin Najeriya. Kasancewarsu a arewa duk yana da nasaba da hadewar arewacin Najeriya da kudancin Najeriya a 1914 da turawan Ingila suka yi. Abin takaici, duk da cewa suna can da yawa kuma sun dade suna cike da wani muhimmin matsayi a ci gaban tattalin arziki da siyasar Arewacin Najeriya, amma ba su taba shiga cikin tsarin rayuwa a cikin al’umma ba. Sun zama abin da masanin zamantakewa ya kira ajin gata- ‘yan gata saboda shiga tare da cin gajiyar sassan zamanantar da tattalin arzikin da aka jawo musulman Arewa suka juya baya. Matsayin rayuwarsu ya fi yadda yawancin ’yan Arewa suka saba. Sun kasance ‘pariah’ saboda an kiyaye su daga tsarin matsayi na al’umma. Saboda halin da Musulmin Arewa suke da shi na ilimin zamani, ya sa aka tilasta wa masu mulki a lokacin daukar wadannan mutanen Gabas aiki duk da cewa ba su son samun su. Ya yanke siyasar ranar raba arewa da kudu.
‘Rarraba da mulki’ kalma ce da take girma ta hanyar amfani da ita akai-akai ga duk yanayin da ya dace ko a’a; amma da gaske ya ƙulla muhimmiyar mahimmin manufofin mulkin mallaka na Burtaniya. An hade arewa da kudu a shekarar 1914 wai a karkashin gwamnati daya duk da haka ‘rubutu’ na majalisar dokoki a Legas bai shiga Arewacin Najeriya ba. Mai kula da mulkin mallaka na Birtaniyya ya tanadi haƙƙin yin doka shi kaɗai ga arewa har zuwa tsarin mulkin Richards na 1946.
Mutanen Gabas ne kuma a gaskiya sauran mutanen da ba ’yan Arewa ba sun takaita a mafi yawan garuruwan zuwa wuraren da ba a sani ba da ake kira Sabon Gari. A irin wannan yanayi ne ‘yan Gabas da na Arewa suka taso al’umma daban. An ƙarfafa bambance-bambance kuma an taurare tsoffin son zuciya. Tun a shekarar 1950 aka yi yunkurin dinke barakar, musamman na ‘yan kudu, amma sarakunan arewa suna daukar irin wannan yunkurin a matsayin wani dorawa daga kudu, kuma aka ruguza su.
Samuwar jam’iyyun siyasa a Najeriya ma bai inganta al’amura a yankin Arewa ba. Dangane da Arewa ba ta yi nasarar wargaza tsoffin shingayen ba. Babbar jam’iyyar siyasa a arewa (Northern People’s Congress) ta fara ne a matsayin jam’iyyar masu rike da mukaman gwamnati da masu nadin sarki kuma ba ta taba wuce haka ba.
Ra’ayinmu ne cewa kafuwar Najeriya tana dauke da tsaban halakar da kanta.
